सन् १९१० मा अमेरिकामा उठेको महिला आन्दोलनबाट उत्साहित भएर क्लारा जेटकिनले समाजवादी श्रमजीवी महिलाहरूको डेनमार्कको कोपनहेगनमा भएको द्वितीय अन्तर्राष्ट्रिय सम्मेलनमा महिलाहरूको एउटा दिवश मनाउने प्रस्ताव राखिन् जुन सर्वसम्मतिले पारित भयो । त्यस निर्णय अनुसार प्रथम अन्तर्राष्ट्रिय महिला दिवश अष्ट्रेलिया, डेनमार्क, जर्मनी र स्वीट्जरल्यान्डमा सन् १९११ मार्च १९ मा मनाइयो । यो मिति जर्मन महिलाहरूले तय गरेका थिए किनभने यसै दिन १८४८ मा फ्रान्सका राजाले सशस्त्र विद्रोहको सामना गर्नु परेको थियो ।
सन् १९१३ मार्च १९ को मिति बदलेर ८ मार्च राखिएको थियो । यो दिन घटेका दुई महत्त्वपूर्ण घटनाहरूको स्मरण मा राखिएको थियो । पहिलो, ८ मार्च १८५७ मा न्युयोर्क सहरमा गार्मेन्ट एवं टेक्सटायलमा काम गर्ने महिलाहरूले प्रथम पटक १२ घण्टा को काम, कम मजदुरी र अमानवीय कार्य विरुद्ध एउटा विरोध आयोजना गरेका थिए । दोस्रो ८ मार्च सन् १९०८ मा १५ हजार महिलाहरूले कम घण्टा काम, राम्रो तलब, मताधिकार र बालश्रम अन्त्यको माग राखेर न्युयोर्क सहरमा मार्च गरेका थिए, जुन निकै महत्त्वको थियो ।
श्रमजीवी महिलाहरुको निम्ति सबभन्दा महत्त्वपूर्ण अन्तर्राष्ट्रिय महिला दिवश सन् १९१७ को ८ मार्च थियो। यस दिन क्लारा जेट्किन तथा अलेक्सान्द्रा कोलोन्ताईको नेतृत्वमा सेन्ट पिटर्सवर्गमा रुसी महिलाहरूले रोटी र शान्तिकाो लागि हडताल गरेका थिए । परिणाम जारशाही सत्ता छोड्न बाध्य भयो । सोभियत संघले यस दिनलाई राष्ट्रिय दिवश घोषणा गरेको थियो । सन् १९७७ मार्च ८ देखि संयुक्त राष्ट्र संघले यस मितिलाई अन्तर्राष्ट्रिय श्रमिक महिला दिवशका रुपमा आधिकारिक मान्यता दियो । त्यस पर्यन्त अहिले विश्वका धेरै देशहरुमा ८ मार्चका दिन अन्तराष्ट्रिय श्रमिक महिला दिवस मनाउने गरिएको छ ।
विशेषगरी ८ मार्चलाई नेपालको सन्दर्भमा जोडेर हेर्दा जनयुद्ध र महिला सशक्तिकरणको अन्तरसम्बन्ध एउटा जटिल र बहुआयामिक महत्वको बिषय हो। २०५२ साल देखि १० बर्ष सम्म चलेको माओवादी जनयुद्धले देशमा महिला अधिकार र सशक्तिकरणलाई ठिक ढंगले परिभाषित गर्न महत्त्वपूर्ण भूमिका खेलेको छ। सामन्ती पितृसत्तात्मक समाजको पृष्ठभूमिमा, जनयुद्धले महिलाहरूलाई परम्परागत लैङ्गिक भूमिकाहरूलाई चुनौती दिन र उनीहरूको हक अधिकारको लागि लड्ने हिम्मत र साहस दियो, आफ्नो आवाज बुलन्द गर्ने प्लेटफर्म दियो। यतिवेला हामीले मार्च ८ अर्थात अन्तर्राष्ट्रिय श्रमिक महिला दिवस मनाईरहदा जनयुद्धमा आम नेपाली महिलाहरुले खेलेको त्याग तपस्या र बलिदानको भुमिकालाई सुक्ष्म ढंगले विश्लेषण गर्न जरुरी छ । महिलाहरुको सहभागिता विना नेपाली क्रान्ति र नेपाली जनयुद्धले यो किसिमको उचाई प्राप्त गर्न सक्ने थिएन ।
नेपाली जनयुद्धले महिला र अन्य सीमान्तकृत वर्गको समाजमा गहिरो जरा गाडिएर रहेको सामाजिक र आर्थिक असमानताहरूको खाडललाई पुर्ने काम गरेको छ । जनयुद्धका सामाजिक तथा राजनीतिक परिवर्तनको सङ्घर्षमा महिलाहरू प्रत्यक्ष तथा अप्रथ्यक्ष रुपमा सहभागी भई उल्लेख्य परिवर्तनको हिस्सेदार भएको कुरालाई कसैगरि पनि नकार्न सकिदैन । लामो समयदेखि अन्याय, अत्याचारमा परेका हेरिएका थिचिएका र पिल्सिएका सीमान्तकृत र उत्पीडनमा परेका ग्रामीण क्षेत्रका महिलाहरूलाई जनयुद्धको मुलधारमा ल्याएर आफ्नो हक अधिकार प्राप्ति र रक्षाको खातिर आवाज बुलन्द गर्ने मार्गप्रशस्त गर्ने काम जनयुद्धले गर्यो भन्दा अनुपयुक्त हुदैन ।
चुलो चौको र घॉस दाउरा गर्दै समाजका अनेक कुरितिहरुको चौघेरामा सिमित महिलाहरुलाई लैङ्गिक असमानताको कुन्डबाट माथि उठाउदै हरेक क्षेत्रमा समान सहभागिताको लागी प्रशिक्षित र प्रोत्सोहित गर्नु थियो । जसको फलस्वरुप राज्यका हरेक अंगहरुमा ३३% महिला सहभागिताको ग्यारेन्टी भएको छ । माओवादी आन्दोलन र जनयुद्धको बलमा आएको महिलामैत्री संविधानकै कारण राज्यको स्थानीय तह देखि केन्द्रसम्म महिला सहभागिता अनिवार्य भएको छ ! देशको प्रमुख पदहरुमा समेत महिलाको उपस्थिती हुन सम्भव भएको हो । यसको सबैभन्दा धेरै लाभ जनयुद्ध र माओवादी आन्दोलनलाई दानवीकरण गरेर नथाक्नेहरुले नै लिईरहेका छन् ।
जनयुद्ध र शान्ति प्रकृयापछि पनि माओवादीले लैङ्गिक असमानतालाई सम्बोधन गर्ने र निर्णय प्रक्रियामा महिलाको सहभागितालाई प्रवर्द्धन गर्ने नीति र कार्यक्रमहरू लागू गर्यो, भूमिहीन महिलाहरूलाई भूमि अधिकारमा प्राथमिकता दिने, आर्थिक र सामाजिक रूपमा सशक्तिकरण गर्ने पक्षमा वकालत गरिरहेको छ, शिक्षा र स्वास्थ्य सेवालाई ग्रामिण महिलाहरुको पहुँच सम्म पुर्याउने काम जनयुद्धले नै गरेको हो । शान्ति प्रकृया, अन्तिरम संविधान र संविधानसभा पछि महिला शिक्षामा कैयौ गुणा बढोत्तरी भएको छ । महिला शिक्षित भयो भने सिंगो परिवार शिक्षित हुन्छ भन्ने भाष्य स्थापित भएको छ । शिक्षा र स्वास्थ्यलाई सर्वसुलभ रुपमा महिलाको पहुँचमा पुर्याउने मात्र नभई शिक्षा र स्वास्थ्यको क्षेत्रमा काम गर्ने महिलाहरुको संख्यामा पनि उल्लेख्य वृद्धि भएको छ । घरबाट निस्कन समेत परिवारको अनुमति लिएर निस्कनु पर्ने अवस्थामा रहेका महिलाहरुको स्थितीमा कायापलट भएको छ । जुन जनयुद्ध र जनयुद्धको जगमा भएको जनआन्दोलनको मर्म र भावनाले तय गरेको संविधानले दिएको अधिकार नै हो ।
नेपालमा अन्तर्राष्ट्रिय श्रमिक महिला दिवस नेपालमा माओवादी विद्रोहमा सक्रिय भूमिका खेलेका महिलाहरूको त्याग, तपस्या र वलिदानका साथै प्राप्त उपलब्धि र योगदानको उच्च मुल्यॉकन गर्दै मनाउने दिनको रूपमा विशेष अर्थ राख्छ। मार्च ८ सम्पु्र्ण श्रमजीवि महिलाहरू आफ्नो संघर्षको सम्झना गर्न, लैङ्गिक समानता र सामाजिक न्यायको लागि आफ्नो प्रतिबद्धता पुन: पुष्टि गर्न लागि पनि मनाउने गर्छन् ।
नेपाली जनयुद्धले महिला सशक्तिकरणका लागि विभिन्न अवसरहरू उपलब्ध गराएको छ । साथसाथै पछिल्लो समय बालिकाहरु माथि हुने यौनजन्य हिंसा, बलात्कार तथा हत्याका घटनाहरुले राज्यलाई समेत सोच्न बाध्य बनाएको छ । अझ जनयुद्धरत माओवादी पार्टी नै सत्तामा हुदा समेत बालिकाहरु यौन हिंसा, बलात्कार र हत्या समेत हुदा पनि न्याय पाउन पनि नसक्ने र यस्ता प्रवृतिहरु निर्मुल हुन पनि नसक्ने स्थिति समेत पैदा भएको छ यसमा सरकारको र पार्टी नेतृत्वको बेलैमा ध्यान जान जरुरी छ ! अन्यथा महिला सशक्तिकरणको क्षेत्रमा माओवादी जनयुद्धले स्थापित गरेको मुल्य र मान्यतालाई धुलिसात गर्ने निश्चित छ ।
अन्तमा, जनयुद्धले नेपाली महिलाहरुको अवस्था सुधारको लागि जुन उल्लेखनिय काम गर्यो त्यसले कानुनतः महिलालाई अधिकारको सुनिश्चितता त गरेको छ तर अझै पनि कानुन र संविधानले पाएको अधिकारलाई सजिलै उपयोग गर्न पाउने अवस्था छैन । संविधान प्रदत्त अधिकार प्रयोग गर्न पनि महिलाहरुले अझै पापड बेल्नु पर्ने अवस्था ज्युँ का त्युँ छ । ११४ औ अन्तराष्ट्रिय श्रमिक महिला दिवसको नारा महिलामा लगानी: सभ्य र समुन्नत समाजको थालनी को भावलाई दर्होसंग पक्रिएर समाज परिवर्तनको दिशामा अधि बढ्न सकेमात्र मार्च ८ को महिमा र शोर्यगाथाले सार्थकता पाउनेछ । जनयुद्धले प्राप्त गरेको उपलव्धीको सही अर्थमा संस्थागत हुनेछ ।
